نظم «خودانگیخته» یا «نظم به هم ریخته»؟

چرا نظم انتخابی در جهان سوم با مانع روبرو می‌شود؟

رضا یعقوبی

همه اصطلاح «نظم خودانگیخته» را با هایک و نوشته‌های او می‌شناسند. این مفهوم برای نکته‌ای که امروز می‌خواهم بیان کنم اهمیت محوری دارد. منظور از نظم خودانگیخته، نظم اجتماع و قوانین و نهادهای اجتماعی و سیاسی است که در طول زمان از ابتدای لحظة اجتماعی شدن انسان تا امروز «تداوم» داشته و به شکل قوانین و نهادهای سیاسی و مدنی امروزین درآمده است. هایک و کسان دیگری مثل اوکشات که قائل به «حاکمیت قانون» هستند، قبول ندارند که قانون، امری دستوری است که توسط نهادهای سیاسی ابداع و صادر شده باشد. از نظر آن‌ها سرچشمة قانون نظم تکاملی جامعه است که همزمان با گسترش جامعه، انسان‌ها به صورت خودجوش و خودانگیخته برای همدیگر «قواعد رفتار» تعیین کرده‌اند تا اینکه امروزه به صورت قوة مقننه درآمده است. به همین دلیل این قول هایک معروف است که «قانون از قانون‌گذار قدیمی‌تر است».

این روزها که تب و تاب گفت وگو و اندیشه در کشور بالا گرفته، غالبا مشاهده می کنیم که وقتی دو نفر باهم بحثی را آغاز می کنند، یکی از طرفین یا هر دو، می خواهند در پایان به یک گزاره جزمی برسند. برای همه ما پیش آمده که گاه پس از مدت زیادی استدلال آوردن، با نظر مخاطبی مواجه شویم که بدون حتی یک استدلال، حکم دلخواه خودش را با پافشاری و با ناشنیده گرفتن دلایل ما به سمت مان پرتاب می کند و حیرت می کنیم که دیگر چه جای سخن گفتن است. مساله زمانی دو چندان می شود که در جوامع توسعه نیافته این نحوه گفت وگو فراوانی دارد و سماجت و به خاک مالیدن بینی مخالف بر اثبات مدعا یا بیان گزاره غیرجزمی پیشی می گیرد. روانشناسی این نحوه برخورد به شرایط اجتماعی بستگی دارد یعنی به نحوه پرورش ذهن جزم اندیش در بستر آن جامعه.

علم بهتر است يا فلسفه؟

تاملي دربارة نقش فلسفه در وضعيت كنوني ما به مناسبت روز جهاني فلسفه

رضا يعقوبي

شايد اولين سوالي كه پس از خواندن اين عنوان به ذهن مخاطب اين نوشتار برسد همين باشد كه مگر فلسفه علم نيست؟ فلسفه، به معناي آنچه امروزه Science ناميده مي‌شود، البته علم نيست چون برخلاف علوم ديگر داده‌اي به مخاطب خود نمي‌دهد. فلسفه فقط به اين معنا علم است كه داراي اصطلاح‌شناسي و مجموعه نظريه‌ها و نظرپردازي‌هايي است كه دانستن آن‌ها نيازمند مطالعه و در ياد نگهداشتن است. مسائل فلسفي هم به همان طريقي مسئله نيستند كه مسائل علمي، مسئله دانسته مي‌شوند. مسائل علمي دربارة كشف يك مجهول‌اند اما مسائل فلسفي دربارة بنيان‌هايي سوال مي‌كنند كه به نظر غيرفيلسوفان مجهول نيستند و حتي بسيار واضح و بديهي‌اند. البته اگر مسائل فلسفي را از منظر ويتگنشتايني، محصول افسون زبان بدانيم، مي‌توانيم بگوييم آن‌ها شبه‌مسئله‌اند نه مسئلة اصيل. هرچند كم نيستند فلاسفه‌اي كه حتي در سنت تحليلي هنوز معتقدند كه تمام مسائل فلسفي، زباني نيستند و برخي از آن‌ها به راستي مسئلة فلسفي‌اند (اما از مسئلة فلسفي تا مسئلة علمي راه بسيار است).

دشمنان آزادي دانشگاهي

آنتونی كنی
ترجمه: رضا یعقوبی

روزنامه شرق: اخراج بیژن عبدالکریمی، دانشيار فلسفه، از دانشگاه آزاد به‌بهانه دفاع از نظام سلطنت پهلوی هفته گذشته انعکاس زیادی در رسانه‌ها و فضای عمومی و در میان دانشگاهیان داشت؛ تا‌جایی‌که به علت گستره اعتراضات، دانشگاه آزاد از تصمیم اولیه خود عقب نشست و اجرای این حکم را تا زمان رسیدگی در هیئت عالی تجدیدنظر این دانشگاه به تعویق انداخت. فارغ از محتوای انتقادها و شخصیت علمی عبدالکریمی و مواضع سیاسی او، از نظر بسیاری از اهل فلسفه این حکم و رواج چنین مداخله‌هایی که البته مسبوق به سابقه است، نقض آشکار آزادی دانشگاهی دانسته می‌شود که به رشته فلسفه و شخصی خاص محدود نمی‌ماند و تضعیف نهاد شکننده علم را در کشور در‌پی خواهد داشت. آزادی دانشگاهی از ارکان نظم اجتماعی دوران مدرن است که طبق آن فرد دانشگاهی اجازه و مصونیت به‌چالش‌کشیدن همه دیدگاه‌های پذیرفته‌شده و رایج را دارد و می‌تواند دیدگاه‌هایی مناقشه‌برانگیز در حوزه‌ کار خود عرضه کند. بر این اساس، نهادهای قدرت نه‌تنها حق اعمال فشار به‌منظور اثرگذاری بر محتوای سخن فرد دانشگاهی را ندارند، بلکه باید فضا را برای تبادل افکار و نظرات در محیط‌های علمی فراهم آورند تا مناقشه‌های علمی در محیط‌های طبیعی خود، و نه با دخالت عناصر اثرگذار بیرونی، حل‌وفصل شوند. آنچه در ادامه می‌آید مقاله‌ای است درباره آزادی دانشگاهی از کتابی با عنوان «برج عاج» نوشته آنتونی کنی، فیلسوف برجسته اهل انگلستان.